اصول خاکبرداری و اقدامات لازم جهت شروع گودبرداری
برای خاکبرداری در ساختمان قبل از شروع کار نکاتی در نظر گرفته میشود. این نکات به اجرای مطلوب پروژه و بالا رفتن ایمنی کار کمک میکند.
در ابتدا لازم است جنس خاک، در سایت مورد نظر بررسی شود. قدم اول برای خاک برداری بررسی استحکام خاک و پس از آن مقاوم سازی خاک است. برای احداث ساختمان به پی، خاک و بستر مستحکمی که پی روی آن قرار گیرد، نیاز است. ایمنی در حین اجرای کار بسیار حائز اهمیت است، چون از بروز خسارات جانی و مالی ممانعت به عمل میآورد.
قبل از شروع کار باید زیرساختهای ساختمان مثل محل اجرای لولههای فاضلاب، آب، گاز بررسی شوند. سیمهای حامل جریان برق شناسایی شوند. ضروری است این تاسیسات به طور دائم یا موقت بسته به امکان اجرایی، قطع شوند. در غیر این صورت با حصار و علائم هشدار دهنده حفاظت شوند.
ساختمانهای مجاور محل خاک برداری هم از لحاظ استحکام بنا به ویژه دیوارها مورد بررسی قرار گیرند، تا در صورت لزوم با به کارگیری تمهیدات ویژه مثل شمعبندی و نصب سپر (که در اصطلاح نیلینگ یا سازه نگهبان اطلاق میشود) و حفظ فاصله لازم از ریزش آنها جلوگیری شود.برای این هدف از ماشینآلات ویژهای مثل لودر، مینی لودر و بیلهای مکانیکی استفاده میشود.
خاک برداری دارای اصول و روشهایی است که رعایت آنها لازمه یک عملیات استاندارد و ایمن است. در صورت شروع این عملیات حداکثر زمان مجاز برای اجرای آن 72 ساعت است. این زمان به منظور حفاظت از خاک در مقابل اثرات منفی هواخوردگی آن در نظر گرفته میشود. وقتی لایههای زیرین خاک در معرض هوای آزاد قرار میگیرند، از نظر شیمیایی و فیزیکی در معرض تغییرند. این تغییرات برای بنای ساختمان نامطلوب است. برای همین اگر به هر دلیلی این پروسه در مدت زمان طولانیتر اجرایی شود و کار مطابق برنامه پیش نرود، باید با ترکیب سیمان خاک از لایه های خاک محافظت به عمل آیند.

مقاوم سازی خاک در عملیات خاکبرداری و گودبرداری
تفاوت در جنس خاک هر منطقه سبب میشود برای خاک برداری بسترهای متفاوتی از خاک در دسترس باشند. این بسترها شامل انواع بسترهای بیفایده، دج، سنگی، رسی، ماسهای، مخلوط و دسترسی هستند که در ادامه مختصری به شرح آنها خواهیم پرداخت.
بستر بیفایده: این بسترها شامل خاکهای آلی عمدتا مملو از بافت گیاهی و یا بقایای آن هستند. مقاومت این نوع خاک نزدیک به صفر است. در مناطق جنگلی که خاک از برگ درختان و ریشه آنها پوشیده شده این نوع خاک را داریم. برای رفع این مشکل به راهکارهای ویژه ای تا رسیدن به لایههای خاک با مقاومت مناسب نیاز است. از جمله این تمهیدات به شمعبندی یا نیلینگ میتوان اشاره کرد.
بستر دج: جنس بستر دج مخلوطی از دانههای ریز و درشت ماسه است. بر حسب رنگ ماسههای تشکیلدهنده این بستر، بستر دج میتواند در رنگهای مختلف زرد، قرمز و سیاه رویت شود.
بستر سنگی: همانطور که از نامش پیداست، مملو از سنگ و تخته سنگ است. معمولا در مناطقی که در دامنه کوه هستند این نوع از بستر را داریم. قاعدتا به دلیل بافت مستحکم این نوع از بستر برای پی، گزینه مناسبی است.
بستر رسی: بستر رسی به دو صورت رس خشک و رس آبدار است. اگر رس دارای بافت خشک، متراکم و فشرده باشد، برای پی سازه مناسب است. اما اگر در بافت آن آب وجود داشته باشد به ویژه اگر در منطقه شیبدار نیز قرار بگیرد، گزینه مناسبی برای پی نیست.
بستر ماسه ای: این بستر در مناطق سواحل و کویر میتوان یافت. اگر ماسه خشک باشد برای پی مناسب است اما چنانچه بین بافت ماسه ای آب نفوذ کرده باشد، باعث لغزش پی میشود.
بستر مخلوط: بستر مخلوط از شن، ماسه و سنگهای بزرگ تشکیل شده است. چنانچه مواد تشکیل دهنده بستر فشرده باشند برای پی ساختمان مطلوب است وگرنه با تمهیدات ویژه باید برای این هدف آماده سازی شود.
بستر دسترسی: در این نوع از بستر، معمولا نخاله و خاکهای دستی وجود دارد که زمانی برای پر کردن این گودالها به کار برده شدهاند در صورت احداث پی، باید پی را عمیق کند و به خاک وصل کرد. این بستر اغلب برای احداث پی نامناسب است.
شمع کوبی و سپر کوبی در گودبرداری
شمعبندی از جمله تمهیداتی است که برای آمادهسازی بستر نامناسب خاک و احداث پی انجام میشود. دونوع شمعبندی در صنعت ساختمان رایج است. شمعبندی فولادی و شمعبندی چوبی.
شمعبندی چوبی: از میله های گرد یا الوارهای چوبی چهارگوش که به صورت افقی یا عمودی با زاویه 45 درجه به دیوار تکیه میدهند تا بار و فشار وارده بر آن را کم و تقسیم کنند. برای استحکام بیشتر در این نوع شمعبندی از پایه های سیمانی یا آجری استفاده میشود.
شمعبندی فولادی: این نوع از شمعبندی به ابزارهایی مثل میخهای فلزی، پایه فلزی، پشتبند و شمع فلزی (فولادی) و نبشی نیاز دارد. از پشتبندهای فلزی برای اتصال با شمع فلزی از طریق نبشی استفاده میشود. شمع فولادی روی پایه فلزی نصب شده و برای فیکس کردن این مجموعه میخهای مخصوصی به کار میبرند. در صورت نیاز از دو ردیف شمع به صورت موازی استفاده میشود.

قوانین حقوقی گودبرداری ( دستورالعمل گودبرداری) و اصول ایمنی گودبرداری
برای اجرای ایمن خاک برداری در سایت سازه مورد نظر رعایت نکاتی ضروری است از جمله اینکه:
در محل خاک برداری نگهبان به منظور نظارت، مراقبت، هدایت و رفت و آمد ماشین آلات خاک برداری مستقر باشند.
چنانچه سازه مرتفع در دست ساخت است و نیاز به خاک برداری عمیق دارد، در هر 6 متر از عمق خاک برداری شده، نردبان پاگرد با حفاظهای ایمن تعبیه شود.
برای رفت و آمد ماشین آلات، مسیرهایی با حداقل عرض 4 متر و شیب مناسب طراحی شود. این مسیرها برای جلوگیری از حوادث احتمالی مانند سقوط این ماشین آلات حفاظبندی و ایمن سازی شوند.
سعی شود از نیروی کار ماهر برای تسریع در پیشرفت کار استفاده شود تا به واسطه همین تدابیر زمینه ایمنی کار و نیروی کارگر هر چه بیشتر فراهم گردد. همچنین از بروز حوادث غیرمترقبه و ناخوشایند پیشگیری شود.
طبق دستوالعمل اجرای گودبرداری وزارت راه و شهرسازی، پیش از انجام عملیات خاکبرداری و گودبرداری ساختمان لازم است ارزیابی ابتدایی از خطرات گودبرداری برای ساختمانهای مجاور ضورت پذیرد و گزارشی از ارزیابی خطرات احتمالی تهیه شود. در گام بعد نقشه اجرایی گودبرداری و شیوه اجرای آن در قالب گزارش تدوین گردد و در نهایت چک لیستی از مخاطرات گودبرداری در سایت و برای ساختمانهای همجوار تهیه شود.
امید است با توجه به الزامات اجرایی و به کارگیری روشهای استاندارد زمینه اجرای سالم و ایمن خاک برداری در پروژههای ساختمانی فراهم شود.